Prawo związku sportowego do wykorzystania wizerunku zawodników kadry narodowej oraz reprezentacji olimpijskiej

Obecna umowa sponsorska pomiędzy PKN Orlen, czyli Sponsorem Generalnym polskiej piłki nożnej, a Polskim Związkiem Piłki Nożnej, według szacunków, gwarantuje krajowej federacji w latach 2023-2026 od 100 do 150 milionów złotych. W ramach współpracy PKN Orlen otrzymał m.in. prawo do wykorzystywania wizerunku piłkarzy reprezentacji w swoich działaniach marketingowych.

Podobna umowa została zawarta na początku bieżącego roku pomiędzy PKN Orlen a Polskim Komitetem Olimpijskim. Do 2024 roku, Orlen będzie sponsorem strategicznym Polskiego Komitetu Olimpijskiego i Polskiej Reprezentacji Olimpijskiej. Orlen ani PKOL nie podają wartości zawartego kontraktu sponsorskiego. Reklamy z udziałem olimpijczyków mogliśmy oglądać w telewizji w czasie trwania Igrzysk. Poza tym PKN Orlen jest sponsorem m. in. Polskiego Związku Lekkiej Atletyki oraz Polskiego Związku Piłki Siatkowej.

Powyższe przykłady ilustrują jak istotną rolę pod względem ekonomicznym odgrywają prawa do wizerunku sportowców reprezentujących kraj na arenie międzynarodowej. Nie mniej ważnym zagadnieniem jest problematyka przepisów prawnych regulujących te kwestie.

Definicja wizerunku

Bardzo istotnym elementem wszystkich wyżej wspomnianych umów jest możliwość wykorzystania wizerunku zawodników w stroju reprezentacji. Na wstępie należy powiedzieć czym dokładnie jest wizerunek oraz pokrótce przedstawić ogólne regulacje, które jego dotyczą.

W polskim prawie nie znajdziemy definicji legalnej pojęcia „wizerunek”. W literaturze prawniczej oraz w aktach normatywnych wymiennie pojawiają się terminy: wizerunek, portret, podobizna, obraz fizyczny. Szczegółowe przedstawianie różniących się poglądów doktryny dotyczących definicji wizerunku dalece wykraczałoby poza ramy tego krótkiego tekstu, gdyż to zagadnienie może stanowić przedmiot osobnej monografii. Z tego też powodu, na potrzeby tego artykułu, za większością autorów wypowiadających się w kwestii prawa związku sportowego do wykorzystania wizerunku zawodników, przyjmiemy definicję zaproponowaną przez T. Grzeszak w Systemie Prawa Prywatnego. Zgodnie z nią, należy odróżnić obraz fizyczny od wizerunku. Obraz fizyczny jest to fizyczny wygląd człowieka, zaś wizerunek stanowi „konkretyzację obrazu fizycznego zdatną do rozpowszechniania (jego emanację i ustalenie, czyli „to co widać” np. na konkretnym zdjęciu). […]To tak rozumiane wizerunki są przedmiotami umów i tylko one mogłyby być potencjalnie przedmiotami umów o skutkach rozporządzających”(T. Grzeszak [w:] J. Barta (red.), Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego. Tom 13. Wyd. 4, Warszawa 2017, s. 539). Poza tym należy wspomnieć, że w orzecznictwie przyjmuje się, że wizerunek oznacza podobiznę człowieka utrwaloną jako portret, fotografia lub w innej postaci (zob. wyrok SN z dnia 7 października 2009 r., III CSK 39/09, LEX nr 532155; zob. też wyrok SN z dnia 26 stycznia 1982 r., I CR 411/81, LEX nr 8392).

Po krótkim nakreśleniu, czym jest wizerunek, możemy przejść do pojęcia prawa do wizerunku. Szczegółowe charakteryzowanie tego prawa dalece również wykraczałoby poza ramy tego krótkiego wystąpienia. W ramach tego opracowania ograniczymy się do zasygnalizowania problemów, które uwidaczniają się na tle polskich regulacji.

Prawo do wizerunku członka kadry narodowej

Podstawy ochrony wizerunku, które możemy odnieść również do sportowców, możemy znaleźć w 3 aktach normatywnych:

1) Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny,

2) Ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych,

3) Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie.

Ad 1) Zgodnie z art. 23 KC, wizerunek jest dobrem osobistym, które pozostaje pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

Ad 2) Z art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych dowiadujemy się, że:  Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.

2. Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:
1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Głównym problemem związanym z obrotem "prawem do wizerunku" jest fakt, że prawa osobiste, do którego prawo do wizerunku tradycyjnie jest zaliczane, są niezbywalne i ściśle związane z jednostką. Jednak wraz z komercjalizacją niektórych dóbr osobistych, w tym wizerunku, dopuszczalne są umowy, w których strony wyrażają zgodę na wykorzystanie wizerunku. Mimo to, nawet gdy zgoda zostanie zawarta w umowie, zachowuje ona swój odwołalny charakter. Niemniej jednak, uprawniony może zobowiązać się do nieodwoływania zgody i zastrzec karę umowną lub odszkodowanie w przypadku jej odwołania.

Poza tym, istotnym problemem oraz osią sporu między teoretykami, jest kwestia tego, czy istnieje prawo o treści pozytywnej do gospodarczego wykorzystania wizerunku, które można traktować jako uprawnienie majątkowe ze wszystkimi tego konsekwencjami - czy istnieje tylko prawo do zakazywania naruszania interesów niemajątkowych, zaś interesy majątkowe chronione są tylko „dodatkowo” oraz deliktowo. Art. 23 k.c. oraz art. 81 pr. aut. nie przesądzają tej kwestii. Za pewien krok w kierunku nowego podejścia ustawodawcy do prawa do wizerunku, może być uznane rozwiązanie prawne przyjęte w art. 33 ustawy o sporcie kwalifikowanym, a następnie powtórzone w art. 14 ustawy o sporcie, który brzmi następująco:

Ad 3) Art. 14.

1. Członek kadry narodowej udostępnia, na zasadach wyłączności, swój wizerunek w stroju reprezentacji kraju polskiemu związkowi sportowemu, który jest uprawniony do wykorzystania tego wizerunku do swoich celów gospodarczych w zakresie wyznaczonym przez przepisy tego związku lub międzynarodowej organizacji sportowej działającej w danym sporcie.
2. Członek reprezentacji olimpijskiej udostępnia, na zasadach wyłączności, z chwilą powołania do reprezentacji olimpijskiej, swój wizerunek w stroju reprezentacji olimpijskiej Polskiemu Komitetowi Olimpijskiemu, który jest uprawniony do wykorzystania tego wizerunku do swoich celów gospodarczych w zakresie wyznaczonym przez swoje przepisy lub przepisy Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego.
3. Zawodnik przed zakwalifikowaniem do kadry narodowej lub reprezentacji olimpijskiej wyraża zgodę na rozpowszechnianie swojego wizerunku w stroju reprezentacji kraju w rozumieniu art. 81 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Odpowiednikiem art. 14 ustawy o sporcie był art. 33 ustawy o sporcie kwalifikowanym. Redakcja ust. 1 tego artykułu była niemal identyczna z treścią art. 14 ust. 1 omawianej ustawy. Jedyna różnica sprowadza się do zastąpienia sformułowania „dyscyplina sportu" terminem „sport", co odpowiada nazewnictwu stosowanemu w przepisach u.s. Przepisy u.s.k. nie przewidywały natomiast uprawnienia PKOL do komercyjnej eksploatacji wizerunku członków reprezentacji olimpijskiej.

Interpretacja przepisu art. 33 u.s.k. od początku była przedmiotem kontrowersji. Niektórzy uważają, że zgodnie z tym przepisem zawodnik, który został powołany do kadry narodowej, ma obowiązek wyrazić zgodę na każdorazowe wykorzystanie swojego wizerunku. Inni z kolei sugerują, że ustawodawca stworzył specjalną licencję wyłączną, która pozbawia sportowca prawa do wizerunku. Możliwe jest też uznanie, że sam fakt udziału w reprezentacji oznacza zgodę na wykorzystanie wizerunku sportowca zgodnie z art. 33. Jest również reprezentowane stanowisko, zgodnie z którym taka regulacja jest zbędna, ponieważ sportowcy są powszechnie znani i korzystanie z ich wizerunku nie wymaga zgody zgodnie z art. 81 pr. aut. Powyższe wątpliwości znalazły swoje odbicie w orzecznictwie na skutek powództw o ochronę wizerunku jako dobra osobistego, wytaczanych przez członków piłkarskiej kadry narodowej, w szczególności przez kapitana reprezentacji Macieja Żurawskiego przeciwko sponsorowi reprezentacji kraju Telekomunikacji Polskiej SA.

W tych postępowaniach sądowych uczestniczył jako interwenient uboczny Polski Związek Piłki Nożnej, któremu przysługiwało prawo do wykorzystania wizerunku zawodników na podstawie art. 33 u.s.k. Wątpliwości w tym zakresie rozwiał SN w wyroku z dnia 16 grudnia 2009 r., I CSK 160/09, LEX nr 566088. Rozstrzygnięcie to zachowuje aktualność także w obecnym stanie prawnym i w związku z tym zostanie za chwilę szerzej omówione.

Największe wątpliwości budziły następujące kwestie:

- czy związek uzyskuje prawo podmiotowe czy jedynie upoważnienie do faktycznego korzystania
z wizerunku zawodnika;

- i co za tym idzie, czy związek może zezwalać (udzielać sublicencji) innym podmiotom

na wykorzystanie wizerunku zawodników;

- jaki jest zakres tego uprawnienia.

Zgodnie z uzasadnieniem rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego:

- zastosowanie do art. 33 ust. 1 u.s.k. reguł wykładni językowej pozwala na wniosek, iż ustanawia on na rzecz polskiego związku sportowego określone prawo podmiotowe, gdyż jest w nim mowa o "uprawnieniu tego podmiotu do wykorzystania wizerunku członka kadry narodowej do swoich celów gospodarczych";

-  treścią tego prawa jest możliwość samodzielnego wykorzystywania przez polski związek sportowy wizerunku zawodnika w stroju reprezentanta do własnych celów gospodarczych. Korelatem tego uprawnienia jest obowiązek znoszenia przez kadrowicza sytuacji, w której jego wizerunek w stroju reprezentanta kraju może być przedmiotem wykorzystania przez jego federację sportową na zasadach wyłączności;

- udostępnienie wizerunku jest czymś więcej niż wyrażeniem zgody w rozumieniu art. 81 pr. aut., zatem wola przynależności przez zawodnika do reprezentacji kraju jest równoznaczna z jego zgodą na wykorzystanie wizerunku w granicach określonych w art. 33 ust. 1 u.s.k.;

- zawodnik nie może bez zgody polskiego związku sportowego upoważniać osób trzecich
do wykorzystywania jego wizerunku w stroju reprezentacyjnym;

- wykorzystanie wizerunku do celów gospodarczych oznacza także cel zarobkowy, zgodny z funkcją danego polskiego związku sportowego, który nie może być sprzeczny z jego statutowymi zadaniami. Taka działalność obejmuje m.in. zawieranie umów wzajemnych, które mogą polegać na udostępnieniu kontrahentowi wizerunku członków kadry narodowej w stroju reprezentacji kraju w zamian za świadczenie pieniężne wykorzystywane na realizację statutowych zadań, np. na szkolenie zawodników kadry. Charakterystyczne jest, iż ustawodawca użył wyrażenia "wykorzystywanie" wizerunku, mającego szerszy zakres znaczeniowy niż "rozpowszechnianie", o którym mowa w art. 81 pr. aut.;

- w stosunku do zawodnika niepowołanego do kadry rozpowszechnianie jego wizerunku nawet w stroju reprezentacji kraju wymaga jego zgody na zasadach określonych w art. 81 pr.aut., a zatem gdy zawodnik nie jest kadrowiczem, brak jego zgody wyłącza możliwość wykorzystania przez polski związek sportowy jego wizerunku także w stroju reprezentacyjnym, chyba że wchodzą w rachubę wyjątki określone w tym przepisie;

- w rezultacie art. 33 ust. 1 u.s.k., w zakresie w nim unormowanym, wyłącza zastosowanie art. 81 pr. aut.

Dodatkowo, warto wspomnieć o orzeczeniu w sprawie, w której powództwo wytoczył ówczesny członek kadry narodowej, Kamil Kosowski. W wyroku z dnia 9 kwietnia 2009 roku, I C 972/06; niepubl., Sąd Okręgowy w Warszawie, wskazał, że przez zastosowanie art. 33 u.s.k., nie było potrzeby uzyskania osobnej zgody od Kamila Kosowskiego na korzystanie z jego wizerunku na podstawie art. 81 pr. aut. W konsekwencji, pozew przeciwko Polskiemu Związkowi Piłki Nożnej został oddalony.

Powyższe rozstrzygnięcie możemy również odnieść ustępu 2 art. 14 , który reguluje prawo PKOL do wizerunku zawodnika reprezentacji olimpijskiej w stroju reprezentacji olimpijskiej.

W tym miejscu wymagają omówienia pojęcia kadry narodowej, reprezentacji kraju oraz reprezentacji olimpijskiej.

W ustawie o sporcie nie znajdziemy definicji legalnej pojęcia kadry narodowej. Zgodnie z art. 3 pkt 1 u.s.k. kadrą narodową była grupa zawodników zakwalifikowanych jako kandydaci do składu reprezentacji kraju w danej dyscyplinie sportu. Należy założyć, że w rozumieniu ustawy o sporcie omawiane pojęcie ma identyczne znaczenie

Wskazuje się, że na gruncie art. 14 ust. 1 u.s. należy odróżnić termin kadry narodowej od reprezentacji kraju. Reprezentacja kraju to grupa zawodników reprezentująca (występująca w czyimś imieniu) barwy swojego kraju w zawodach międzynarodowych. Kadra narodowa oznacza zaś szerszą kategorię osób i to z tej grupy wyłonieni są ostateczni reprezentanci kraju uczestniczący w danych zawodach (M. Badura, H. Basiński, G. Kałużny, M. Wojcieszak [w:] M. Badura, H. Basiński, G. Kałużny, M. Wojcieszak, Ustawa o sporcie. Komentarz., Warszawa 2011, art. 14.).

Ponadto, biorąc pod uwagę treść art. 14 ust. 2 u.s., wymaga wyróżnienia kategoria określana jako "reprezentacja olimpijska", która nie pokrywa się całkowicie ani z kadrą narodową, ani z reprezentacją kraju. Reprezentacja olimpijska to szczególny typ reprezentacji kraju, który uczestniczy w igrzyskach olimpijskich. Jest to grupa zawodników reprezentujących barwy danego kraju na letnich lub zimowych Igrzyskach Olimpijskich organizowanych przez Międzynarodowy Komitet Olimpijski, którzy uzyskali tzw. kwalifikację olimpijską i zostali zgłoszeni do udziału w tych zawodach. Takie rozróżnienie ustawowe (kadra narodowa i reprezentacja kraju a reprezentacja olimpijska) skutkuje tym, że zakresy zastosowania norm wyrażonych w art. 14 ust. 1 i 2 u.s. pozostają rozłączne i w konsekwencji nie dojdzie do kolizji uprawnień danego polskiego związku sportowego z uprawnieniami PKOl (tamże).

Istotne jest również zdefiniowanie terminu „strój reprezentacji kraju”, gdyż związkowi sportowemu przysługuje prawo do wizerunku zawodnika jedynie w stroju reprezentacyjnym. Przez to pojęcie rozumie się „oficjalny ubiór sportowy, w jakim członkowie kadry narodowej będą uczestniczyli we współzawodnictwie sportowym jako reprezentanci kraju, a także strój wykorzystywany podczas ich przygotowań do udziału w tym współzawodnictwie. Będzie to więc cały ubiór reprezentanta (np. dres na rozgrzewkę, kurtka itp.), a nie tylko ten, który jest noszony wyłącznie podczas bezpośredniego uczestnictwa w rywalizacji sportowej (np. koszulka, spodnie, obuwie sportowe itp.)”(tamże).

Prawo Polskiego Komitetu Olimpijskiego do wykorzystania wizerunku zawodnika reprezentacji olimpijskiej

Ustawodawca zastrzegł identyczne uprawienie do gospodarczego wykorzystania wizerunku na rzecz Polskiego Komitetu Olimpijskiego. Z tej przyczyny poczynione wyżej uwagi należy również odnieść do uprawnień PKOL. Warto zaznaczyć, że PKOL nie jest polskim związkiem sportowym, lecz organizacją pozarządowa, będąca związkiem stowarzyszeń zrzeszającym polskie związki sportowe oraz inne podmioty związane z narodowym ruchem olimpijskim. 

Należy zaznaczyć, że ustawodawca nie przyznał analogicznego uprawnienia do wykorzystania wizerunku sportowca, który jest członkiem reprezentacji paraolimpijskiej Polskiemu Komitetowi Paraolimpijskiemu. Takie unormowanie prowadzi do różnicowania sytuacji prawnej dwóch organizacji społecznych, które mają w gruncie rzeczy zbieżny cel. Biorąc pod uwagę rozpoznawalnych zawodników-paraolimpijczyków, takich jak np. zawodniczka tenisa stołowego Natalia Partyka, która z powodzeniem rywalizuje także w zawodach dla osób pełnosprawnych, gospodarcze wykorzystanie wizerunku mogłoby być potencjalnym źródłem dochodów, które Polski Komitet Paraolimpijski mógłby przeznaczyć na rozwój dyscyplin paraolimpijskich.

Żródła:

https://www.sport.pl/pilka/7,64946,29318138,borek-ujawnia-orlen-szykuje-nowa-umowe-dla-pzpn-gigantyczne.html

https://www.pzpn.pl/federacja/aktualnosci/2023-01-12/pilka-dalej-w-grze-pzpn-i-orlen-przedluzaja-wspolprace

https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/orlen-sponsor-pzpn-reprezentacja-polski-pilka-nozna

https://www.money.pl/gielda/pkn-orlen-pozostanie-sponsorem-strategicznym-pkol-przez-kolejne-4-lata-6598605142615681a.html

Grzeszak [w:] J. Barta (red.), Prawo autorskie. System Prawa Prywatnego. Tom 13. Wyd. 4, Warszawa 2017

Badura, H. Basiński, G. Kałużny, M. Wojcieszak [w:] M. Badura, H. Basiński, G. Kałużny, M. Wojcieszak, Ustawa o sporcie. Komentarz., Warszawa 2011, art. 14